Назарияи иктисоди кори курси
Содержание статьи
Назарияи макроиктисод — Allinweb
Назарияи макроиқтисод. Таркиб таносубҳои иқтисоди миллӣ
1. 1 Назарияи макроиқтисод
1.2. Мафҳум, таркиб ва мақсадҳои иқтисоди миллии муосир.
1.3.Таносубҳои иқтисоди миллӣ.
1. 1 Назарияи макроиқтисод
Яке аз қисматҳои асосии назарияи иқтисодӣ – макроиқтисод мебошад. Макроиқтисод ҳодисаҳои умумиеро тадқиқ мекунад, ки рафтори иқтисоди миллиро инъикос менамоянд.
Макроиқтисод – як қисми назарияи иқтисодӣ мебошад, ки шароит, омилҳо ва натиҷаҳои тараққиёти иқтисоди миллиро меомӯзад.
Назарияи макроиқтисодро олимони Юнони Қадим Афлотун ва Арасту ба вуҷуд овардаанд. Ин назария дар охири асри XIX ва оғози асри XX аз ҷониби мактабҳои гуногуни назарияи иқтисодӣ, хусусан аз ҷониби намояндагони мактаби марксиста, кейнсчигӣ, монетаристӣ ва мактаби институтсионализми иҷтимоӣ инкишоф дода шудааст.
Объектҳои асосии омӯзиши макроиқтисод чунин масъалаҳои асосии иқтисодӣ ба ҳисоб мераванд: шуғли аҳолӣ, беқурбшавии пул, дахолати давлат ба иқтисод, рушди иқтисодӣ, истеъмолот, маблағгузорӣ, маҷмӯи арза, маҷмӯи тақозо ва ғайра.
1.2. Мафҳум, таркиб ва мақсадҳои иқтисоди миллии муосир
Мафҳуми «иқтисоди миллӣ» яке аз фаҳмишҳои марказии назарияи макроиқтисод ба ҳисоб меравад. Ин мафҳумро бори аввал олими амрикоӣ Василий Леонтев ҳамчун низоми худтанзимшаванда, ки аз фаъолиятҳои гуногуни ба ҳамдигар алоқаманд таркиб ёфтааст, истифода карда буд.
Иқтисоди миллӣ низоми таърихан бавуҷудомадаи такрористеҳсоли ҷамъиятӣ, ё маҷмӯи соҳаҳою шаклҳои истеҳсолоти ба ҳамдигар алоқамандеро меноманд, ки тамоми шаклҳои меҳнати ҷамъиятиро фаро гирифтааст.
Асоси иқтисоди миллиро корхонаҳо, фирмаҳо, ташкилотҳо, хоҷагиҳои хонагӣ ва дигар субъектҳои хоҷагидорӣ ташкил медиҳанд, ки онҳо дар низоми тақсимоти ҷамъиятии меҳнат вазифаҳои гуногунро иҷро мекунанд.
Иқтисоди миллӣ аз соҳаи истеҳсолӣ ва ғайриистеҳсолӣ иборат аст.
Соҳаи истеҳсолӣ маҷмӯи соҳаҳои тавлидкунандаи маҳсулоти ҷамъиятӣ буда, ба он асосан саноат, хоҷагии қишлоқу савдо, нақлиёт ва дигар соҳаҳои тавлидкунандаи мол дохил мешаванд.
Соҳаи истеҳсолӣ дар навбати худ ба истеҳсолоти моддӣ ва истеҳсолоти ғайримоддӣ ҷудо мешавад:
Истеҳсолоти моддӣ истеҳсолотест, ки дар он воситаҳои истеҳсолот ва предметҳои истеъмолӣ истеҳсол карда мешаванд. Дар назарияи иқтисод истеҳсолоти моддиро ба истеҳсоли воситаҳои истеҳсолот (соҳаи I) ва истеҳсоли чизҳои истеъмолӣ (соҳаи II) низ ҷудо мекунанд. Агар сухан дар бораи саноат равад, онҳоро гурӯҳи А ва гурӯҳи Б меноманд.
Истеҳсолоти ғайримоддӣ аз истеҳсолоти моддӣ бо маҳсулоти худ, ки шакли ғайримоддиро дорад, фарқ мекунад. Ба истеҳсолоти ғайримоддӣ соҳаҳои илм, санъат, маданият, маориф, тандурустӣ ва ғайра дохил мешаванд, бинобар ҳамин, онро соҳаи истеҳсоли хизматҳо низ меноманд.
Соҳаи ғайриистеҳсолӣ соҳае мебошад, ки маҳсулот истеҳсол накарда, балки дар тақсимоти он ширкат меварзад. Ба соҳаи ғайриистеҳсолӣ мудофиа, ҳифзи ҳуқуқ, муассисаҳои динӣ ва дигар ташкилотҳои ҷамъиятӣ дохил мешаванд.
Дар назарияи иқтисод таркиби истеҳсолӣ, таркиби иҷтимоӣ, таркиби соҳавӣ ва таркиби минтақавии иктисоди миллиро аз ҳамдигар фарқ мекунанд.
Таркиби истеҳсолӣ тақсими истеҳсолкунандагони миллиро ба субъектҳои иқтисодии асосӣ инъикос мекунад. Аслан се гурӯҳи истеҳсолкунандагони асосиро аз ҳамдигар фарқ мекунанд: хоҷагиҳои хонагӣ, фирмаҳо ва давлат.
Таркиби иҷтимоии иқтисоди миллӣ тақсимоти онро мувофиқи шаклҳои моликият ифода мекунад. Ба таркиби иҷтимоӣ соҳаи (сектори) давлатӣ, соҳаи коллективӣ, соҳаи хусусӣ, соҳаи шахсӣ ва соҳаи омехта дохил мешаванд. Таркиби иҷтимоӣ ҳангоми таҳлили иқтисоди миллӣ нақши муҳим мебозад ва ба инкишофи ин соҳаҳо асосан мувофиқи ҳиссаи онҳо ба маҷмӯи маҳсулоти дохилӣ ё даромади миллӣ баҳо медиҳанд. Масалан, соли 2005 дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳиссаи соҳаи иқтисод нисбат ба маҷмӯи маҳсулоти дохилӣ (ММД) чунин буд: истеҳсоли молҳо – 48,9%, хизматрасонӣ – 39,6% ва андозҳо – 11,5%.
Таркиби соҳавии иқтисоди миллӣ тақсими онро бо соҳаҳои гуногуни вазифаи ягонаи иҷтимоӣ-иқтисодиро иҷрокунанда ифода менамояд. Ба таркиби соҳавии иқтисоди миллӣ саноат, хоҷагии қишлоқ, илм, сохтмон ва дигар соҳаҳо дохил мешаванд, ки ҳар яки онҳо аз зерсоҳаҳо иборат мебошанд.
Таркиби минтақавии иқтисоди миллӣ мувофиқи ҷойгир шудани қувваҳои истеҳсолкунандаи миллӣ дар кишвар муайян карда мешавад. Асосан ба таркиби минтақавӣ ноҳияҳои иқтисодиро дохил мекунанд. Масалан, дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ноҳияҳои шимолӣ, ноҳияҳои ҷанубӣ, ноҳияҳои марказӣ (тобеи марказ) ва ноҳияҳои Бадахшони Кӯҳиро аз ҳамдигар ҷудо намудан мумкин аст.
Мақсадҳои асосии ҳама гуна иқтисоди миллӣ инҳо мебошанд:
таъмини суръати бештари афзоиши ҳаҷми истеҳсолоти миллӣ ба хотири паст намудани шиддати бӯҳрони иқтисодӣ;
таъмини дараҷаи устувори нархҳо ба хотири баланд бардоштани курби пули миллӣ ва таъмини мувозинати тақозою арза;
таъмини содироти бештари молу хизматҳо ба хотири афзоиши содироти соф (фарқи байни содирот ва воридот) ва таъмини ҷиҳати мусбии тавозуни пардохт;
таъмини дараҷаи баланди шуғли аҳолӣ ба хотири таъмини ҳамаи аҳолӣ бо музди кор, ҷои кор ва талаботи бо маблағ таъминбуда.
1.2 Таносубҳои иқтисоди миллӣ
Таносубҳои иқтисоди миллӣ ва таъмини мувозинати онҳо яке аз масъалаҳои асосии макроиқтисод ба ҳисоб мераванд.
Таносубҳои иқтисоди миллӣ гуфта, муносибати миқдории байни қисматҳо ва соҳаҳои гуногуни истеҳсолоти ҷамъиятӣ, инчунин муносибати байни соҳаҳои гуногуни иқтисоди миллиро меноманд. Таносубҳои иқтисодиро таносубҳои макроиқтисодӣ низ меноманд, ки вобаста ба ҳар як низоми иктисодӣ хусусияти ташкилшавии худро доранд. Масалан, дар шароити иқтисоди бозорӣ онҳо дар асоси қонунҳои бозор ташкил карда мешаванд.
Низоми таносубҳои макроиқтисодӣ аз қисмҳои зерин иборат аст:
- Таносубҳои умумииқтисодӣ, яъне таносубҳо байни соҳаҳои калонтарини иқтисоди миллӣ. Масалан, дар байни истеҳсолоту истеъмолот, дар байни истеъмолот ва пасандоз, дар байни соҳаҳои истеҳсолоти моддӣ ва ғайримоддӣ.
- Таносубҳои байнисоҳавӣ, яъне дар байни соҳаҳои иқтисоди миллӣ. Масалан, дар байни саноат ва хоҷагии қишлок.
3) Таносубҳои минтақавӣ, яъне таносубҳои
умумииқтисодӣ ва соҳавӣ дар ҳудуди минтақаҳои алоҳида.
4) Таносубҳои байнидавлатӣ, яъне таносуб байни давлатҳо
дар асоси тақсимоти байналхалқии меҳнат.
Таносубҳои макроиқтисодиро инчунин вобаста ба шакли инъикосшавиашон ба таносубҳои ашёӣ-натуравӣ, таносубҳои арзишӣ ва таносубҳои тақсимоти захираҳои меҳнатӣ низ ҷудо мекунанд.
Таносубҳои ашёӣ-натуравӣ муносибати байни истеҳсол ва истеъмоли молу хизматҳои алоҳидаро инъикос мекунад. Масалан, байни истеҳсол ва истеъмоли равғани растанӣ ва ғайра. Таносубҳои мазкур дар асоси тавозуни моддӣ таҳлил карда мешаванд.
Таносубҳои арзишӣ муносибати байни унсурҳои алоҳидаи маҷмӯи маҳсулоти миллиро инъикос мекунанд. Масалан, даромади байни корхонаҳо, байни давлатҳо, байни гурӯҳҳои аҳолӣ ва ғайра.
Таносубҳои тақсимоти захираҳои меҳнатӣ муносибати байни захираҳои меҳнатии соҳаҳои истеҳсолот ё минтақаҳои алоҳидаро инъикос мекунанд. Масалан, таносуби байни захираҳои меҳнатии шаҳру деҳот ва ғайра.
Мувофиқи ақидаи бештари иқтисодшиносон таносубҳои асосии иқтисоди миллӣ ин таносуб байни соҳаи I (истеҳсоли воситаҳои истеҳсолот) ва соҳаи II (истеҳсоли чизҳои истеъмолӣ), инчунин таносуб байни фонди истеъмол ва фонди маблағгузорӣ мебошанд, зеро ки аз ин таносубҳо суръати афзоиши такрористеҳсоли ҷамъиятӣ вобастагии бештар дорад. Азбаски таносубият (мувофиқат) байни таносубҳо устувор нест, бинобар ҳамин мувозинати иқтисоди миллӣ низ устувор буда наметавонад. Сабаби ҷой доштани чунин ҳолат дар он аст, ки дар зери таъсири прогресси илмию техники ва истеъмолоти умумӣ таносубҳо низ тағйир меёбанд.
Источник
Назарияи иктисоди проблемахо, ва методи омузиш — Allinweb
1. Назарияи иктисоди хамчун илм
2. Методи омузиши назарияи иктисоди
3. Мафхуми куввахои истехсолкунандаи чомеа
4. Конунхои иктисоди пешрафти чомеа
5. Махдудияти манобеххо ва качхатаи имкониятхои истехсолӣ
1. Назарияи иктисоди хамчун илм
Иктисодиёт хамчун илм дар нимаи дуюми асри ҶVIII пайдо шуда бошад хам аввалин муносибатхои иктисоди ба монанди:
истехсолот
таксимот
мубодила
истеъмолот
Хануз дар обшинаи ибтидои ба вучуд омада буд. Аз руи акидахои таърихшиносон иктисод (муносибатхои иктисоди) дорост.
Калимаи иктисод хануз дар асрхои VI- V пеш аз мелод аз тарафи Геспод истифода шуда баъдан ин мефхум дар асрхои IV пеш аз мелод аз тарафи файласуфони Юнон : Ксенафонт, Афлотун ва Арасту низ истифода шудааст.
Ксенафонт – дар хамон давра рисолаеро бо номи « Ойкономия» навишта буд, ки дар он тарзи хочагидори ё рузгордори мавриди тахлил карор гирифта дода буд. Иктисод аз 2 калимаи Юнони «Ойкос»-хона, манзил ва «Номос»- конун иборат бударо дар якчояги конуни хочагидори номида мешавад.
Азбаски дар тагирёбии хаёт, яъне хаёт ё ин ки зиндаги дар тагирёбист ва бо гузаштани вакт ин илм ба худ номхои: Ойкономия, Иктисоди сиёси, Назарияи иктисоди, Микроиктисоди, Макроиктисоди, Иктисодиёти чахон ва гайра ба худ гирифтаасст.
Назарияи иктисоди аз тарафи иктисодшиносон бо рохохи гуногун таъриф дода шуда бошад хам онхо аз чихати мазмун ва максад якхелаанд, чунончи:
Таърифи 1. Назарияи иктисоди фанест, ки муносибатхои истехсолии байни одамонро дар сохахо ва зинахои гуногуни таракиёти чамъияти меомузад.
Таърифи 2. аз руи назарави таълимоти «Экономикс» назарияи иктисоди фанест, ки роххои самаранок истифодабарии захирахора аз тарафи вакилони иктисоди (фирма, ахоли ва давлат) талаб мекунад.
Таърифи 3. Назарияи иктисоди ин илм дар бораи чи гунна чомеа барои барои конеъ сохтани талаботи номахдуди худ манобеххои махдудро истифода мебаранд.
Таърифи 4. тарифи муоссир. Назарияи иктисоди фанест ки муносибатхои иктисодии байни одамонро дар чараёни истехсолот, таксимот, мубодила ва истеъмолоти неъматхои моддаву маънави хангоми махдуд будани манобехо меомузад.
Манобех – омилхое мебошанд, ки барои истехсол намудани молу хизматхо сарф карда мешавад. Манобеххо 2 намуд мешаванд.
1)Манобехи табии 2)Манобехи инсони
МАНОБЕХОИ ТАБИИ – омилхое мебошпнд, ки онхо др табиат дар шакли тайёр (хамчун хадияи табиат вучуд дошта иктисодиёт аз он захирахои даркориро мегирад. Мисол: об, хок, замин, газ, нефт ва гайрахо.
МАНОБЕХОИ ИНСОНИ – омилхое мебошанд, ки онхоро худи инсон бо максади истифодабарии дар дар чараёни истехсолот тавлид мекунан. Ба манобехои инсони: (бинохо, тачхизотхо, мошинхо) ва гаёрхо дохил мешаванд.
Манобехои истехсолиро дар назарияи иктисод инчунин омилхои истехсолот меноманд. Муврфики назарияи «Марксисти» омилхои истехсолот ба 3 гурух чудо мешавад.
воситаи мехнат
предмети мехнат
кувваи коргари чудо мекунанд.
Аз руи назарияи «Марчиналисти» омилхои истехсолот ба 4 гурух чудо мешавад.
замин – lend
мехнат – leӣuar
техналогия (Сохибкори) – technalogy
сармоя – capital
зери мафхуми замин хамчун омили истехсолот дар назар дошта мешавад, тамоми он чизе, ки дар зери замин ва дар руи замин вучуд дорад.
Таъриф: фаолияти бо шуурона ва чисмонии шахсро мехнат меноманд, танхо мехнати инсон.
Сохибкор чараёни навовари буда сохибкор шахсест, ки барои расидан ба максад тамоми кушиши худро равона сохта ба хатари эхтимоли (тавакал- риск) даст мезанад
Сармоя – захираи ташкилнамудаи одамон мебошад, Ки барои истехсол намудани молу хизматхо сарф карда мешавад. Дар илми иктисод намудхои зерини сармояр аз хамдигар фарк мекунан: Сармояи пули, сармояи чисмони , сармояи инсони, сармояи хукуки ва гайрахо.
2. Методи омузиши назарияи иктисоди
Дар адабиёти иктисоди муоссир тахти метод мачмуи тарз, усул, шакл, роххои омузиш ва тахлилу таъкидхои чараёнхои иктисоди фахмида мешавад. Метод хамчун узв ва унсури Метадология ба рох монда мешавад. Дар адабиёти иктисоди муоссирнамудхои зерин и меодхо оварда шудааст: индуксия, дедуксия, тахлил, таркиб, мушохида, абстраксияи илми, методи риёзи, методи омор ва гайрахо.
ИНДИКСИЯ – асосан ба ванни риёзиёт ё ин ки математикаи оли таълук дорад. Дар омузиши илми иктисоди низ истифода мебаранд.методи индуксия ба воситаи факту ракамхо, далелхо ва дигар санадхои иктисоди нишон додани сохахои иктисоди мебошанд. Ба таври дига Индуксия ин харакат аз чузъ ба кул вабозгашт аз факт ба назаоия мебошад
ДЕДУКСИЯ – бар акс имкон медихад, ки тахлили ходиса аз назария огоз ёфта минбаъд бо факту ракамхо мустахкам карда шаванд. Ба таври дига Дедуксия ин харакат аз кул ба чузъмебошад.
МЕТОДИ ТАХЛИЛ – ба гуруххо чудо намудани обекти омухташаванда мебошад.
ТАРКИБ – аз обекти омухташаванда баровардани хулосаи аник ва дар ин асос баходихи ходиса дар шакли том мебошад.
МУШОХИДА – усули мушохида дар вакти омузиши фаолияти хогидори метавонад бо услубхои гуногун ба таври хати, дахони, айёният ва дигар намудхои омузиш нишон дода мешавад асоси ин услубро тачриба ташкил медихад.
ОБСТРАКСИЯИ ИЛМИ – услубест ки хангоми истифодаи он харчанд ба обекти омухташаванда омилхои гуногун таъсир расонад хам дар вакти омузиши танхо таъсири омили омухташаванда ба назар гирифта шуда таъсири омилхои дигар рад карда мешавад.
РИЁЗИЁТ – истифода намудани фауту ракамхо, чадвалхо ва дигар моделхои риёзи барои нишон додани ходисахои иктисоди мебошад.
ОМОР – факту ракамхои андухшада, захира ва гайра.
3. Мафхуми куввахои истехсолкунандаи чомеа
Истехсолот – яке аз шаклхои асоси муносибатхои иктисоди ба хисоб меравад.
Таъриф: Истеъсолот – чараёни иктисодие мебошад, ки одамон бо истифода аз воситаи истехсолот неъматхои заруриро барои худ истехсол мекунанд.
Истехсолот бе чомеаи инсони имконнопазир аст. Инсон низ бе истехсолот вучуд дошта наметавонад. Барои конеъ сохтани талаботи худ инсон муносибатхои истеъсолироташкил медихад. Асоси куввахои истеъсолкунандаи чомеаро инхо ташкил медиханд:
воситаи мехнат
предмети мехнат
кувваи коргари
1. ВОСИТАИ МЕХНАТ – Ашё ва ё мачмуи ашёхоест, ки одамон бо истифода аз он ба предмети мехнат таъсир расонида молу хизматхои заруриро истеъсол мекунанд.(бинохо, дастгохо, олотхо, тачхизотхо) дохил мешаванд.
2. ПРЕДМЕТИ МЕХНАТ – Ашё ва ё мачмуи ашёхоест, ки одамон бо истифода аз олоти мехнат ба он таъсир мерасонад неъматхои моддиву маънави ташкил мекунанд. Ба предмети мехнат ашёи хом, сузишвори, замин ва гайрахо дохил мешаванд.
3. Воситаи мехнат дар якчояги бо предмети мехнат воситаи истехсолот. воситаи истехсолот дар якчояги бо кувваи коргари куввахои истехсолкунандаи чомеаро ташкил медихад.
Куввахои истехсолкунандаи чомеа ин як тарафи истехсолот буда тарафи дигари онро муносибатхои истехсоли ташкил медиханд.
Таъриф: муносибатхои истехсоли ин муносибати байни одамон дар чараёни истехсолот, таксимот, мубодила ва истеъмолоти неъматхои моддаву маънави мебошад.
4. Конунхои иктисоди пешрафти чомеа
Мафхумхо ё категорияхои иктисоди гуфта чунин фахмишхои иктисодиеро меноманд, ки шароитхои тагирёбии вокеахои иктисодиро дар бар мегирад ба таври дига категорияи иктисоди ин фахмиши ибораи мантик ва маълумот оиди мафхумхои иктисоди мебошад.
Таъриф: конунхои иктисоди гуфта аломатхои гуногун, мафхумхои гуногун ва такроршавии ходисахои иктисодиро меноманд, ки характери обективи дорад.
Конунхои иктисоди дар мачму ба 2 гурух 1) конунхои умуми иктисоди
2) конуни хос ё махсус мебошанд.
Конунхои умуми иктисоди – конунхое мебошад, ки дар якчанд зинахои таракиёти чамъияти амал мекунанд. Мисол: конуни арзиш, пастшавии хосилнокии мехнати замин, конуниафзоиши талабот ва гайра.
Конуни хос ё махсус – конунхое мебошад, ки танхо ба як зинаи таракиёти иктисодии чамъият мансуб мебошад.
5. Махдудияти манобеххо ва качхатаи имкониятхои истехсоли
Мувофики назарияи Марчиналисти омилхои истехсолот ба 4 гурух чудо мешуданд, аммо кайд намудан зарур аст, ки унсурхои асосии сарвати чомеа захирахои табии ба хисоб меравад. Хадафи асосии хар гунна истехсолот молу хизматхои ниёзи мардум мебошад. Барои хали масъалахои иктисоди махсусан раванди истехсолот хали масъалаи зерин ба миён меояд.
Захирахои иктисод нисбатан махдуд буда ба хачм ва меъёри истехсолот ба тавари мусби ё манфи таъсир мерасонанд.
Талаботи чомеа хаду худуд надорад, яъне бе интихо ё махдуд Буда онро ба тавари пурраги конеъ сохтан имконпазир аст.
Дар адабиёти имрузаи иктисоди тахти захирахо омилхое фахмида мешаванд, ки барои истехсоли неъматхои истехсоли истифода карда мешаавд. Захирахои иктисодиро ба намудхои зерин чудо мекунанд:
Захирахои модди (сарватхои табии, замин, сармоя, аше)
Захираи мехнат (ахолияти кобилияти мехнат)
Захирахои молияви (пул, асъор, когазхои киматбахо, заём)
Захирахои итилооти (истифодаи итилоот ва дигар маводхои андухташуда, ахбороти дар истехсолот)
Махдудияти омилхои истехсолот аз он иборат аст, ки онхоро бо таври сунъи мисол (замин) васеъ кардан номумкин аст, аз ин сабаб чамъият роххои самаранок истифодабарии онхоро чустучуи мекунад. Махдудияти захирахои зери замин аз он иборат аст, ки онхо дар табиат дар микдори муайян вучуд доранд ва хусусияти тамомшавандагиро доранд.
Мехнат – махдудияти мехнат восита ба 2 омил 1) кобилиятии мехнати шахс ва 2)вакти кори маънидод карда мешавад.
Сохибкори – махдудияташ аз он иборат аст, ки на хама одамон кобилияти ба накшагири, навовари ва дурнамоию даст задан ба тавакалро дорад.
Барои дар амал тадбик намудани назарияи захирахои махдуд аз качхатаи имконияти истехсоли истифода мебаранд.
Таъриф: Качхатаи имконияти истехсоли качхатае мебошад, ки имконияти истехсоли чомеа, давлат, фирмаву корхона ва дигар ашхоси иктисодиро барои истехсол намудани 2 намуди махсулот хангоми махдуд будани захирахо нишон медихад.
Фарз мекунем, ки дар кишваре танхо 2 намуд махсулот Ҷ ва Y истехсол карда мешавад, он гох качхатаи имконияти истехсоли намуди зеринро мегирад.
Аз расми 1,1 хулосахои зеринро баровардан мумкин аст.
Нуктахои А ва Е холатхое мебошанд, Ки истеъсолкунанда тамоми захирахои худро барои истехсол намудани 1 намуд махслот (Ҷ ё Y) сарф намуда микдори максималии онро истеъсол намудааст.
Нуктахои В, С, Д Ки Лар руи качхата хобидаанд, холатхое мебошанд, Ки истехсолкунанда тамоми захирахои худро юарои истехсоли максималии 2 намуд махсулот Ҷ ва Y сарф мекунад.
Нуктаи М ки дар дохили качхата мехобат истифодаи нопурраи зхирахоиро барои истехсоли 2 намуди махсулот шинос мекунад.
Нуктаи N Ки беркн аз качхатаи имконияти истехсоли мебошад, норасои захирахоро барои истехсоли хамин микдор махсулот нишон медихад.
Качхатаи имконияти истехсоли вобаста аз тагирёби имконияти истехсолкунанда метавонад ба тарафи чап ба поён (камшави) ва ба тарафи роста ба боло зиёдшави харакат кунад.
Источник
Назарияи мувозинати макроиқтисодӣ — Allinweb
- Маҷмӯи тақозо (AD) ва омилҳои ба он таъсиркунанда.
- Маҷмӯи арза (AS) ва омилҳои ба он таъсиркунанда.
- Назарияи классики ва кейнсионии мувозинати макроиқтисодӣ.
3.1. Маҷмӯи тақозо (AD) ва омилҳои ба он таъсиркунанда
Мақсади асосии таҳлили макроиқтисодӣ аз он иборат аст, ки шароитҳои гуногуни мувозинати умумии низоми иқтисодӣ муайян карда шавад. Аз ҳамин ҷиҳат макроиқтисод маҷмӯи нархҳоро таҳлил менамояд, ки онро дар назарияи иқтисод дараҷаи нархҳо меноманд.
Дар сатҳи макроиқтисод таъмини мувозинат аз маҷмӯи тақозо ва маҷмӯи арза вобаста мебошад.
Маҷмӯи тақозо (AD) ҳаҷми мол ва хизматҳое мебошад, ки истеъмолкунандагон, фирмаҳо ва давлат тайёранд, онҳоро новобаста аз дараҷаи нарх харидорӣ намоянд. Умуман, маҷмӯи тақозо ҳосили ҷамъи ҳамаи тақозоҳои инфиродиеро ифода мекунад, ки ба молу хизматҳо дар бозор вуҷуд дорад. Масалан, тақозо ба молҳои истеъмолӣ, таҷҳизот, молу хизматҳои дохилию хориҷӣ ва ғайраҳо. Маҷмӯи тақозо дар шакли графикиаш чунин тасвир карда мешавад:
Нақшаи 2. Графики маҷмӯи тақозо
Ба маҷмӯи тақозо омилҳои гуногун таъсир мекунанд, ки онҳоро ба ду гурӯҳ ҷудо кардан мумкин аст: омилҳои нархӣ ва ғайринархӣ.
Ба гурӯҳи омилҳои нархӣ омилҳои зерин дохил мешаванд:
- «Самараи дараҷаи фоизи қарз» (нархи истифодаи маблағҳои қарзӣ). Ҳангоми афзоиши дараҷаи фоизи қарз маҷмӯи тақозо аз ҳисоби зиёдшавии хароҷотҳою дараҷаи нарх ва аз ҳисоби камшавии тақозо ба маблағгузорӣ (инвеститсия) кам мешавад. Ин ҳодисаро «самараи фоизи қарз» низ меноманд.
- «Самараи боигарӣ». Ҳангоми афзоиши дараҷаи нарх даромади ҳақиқии одамон ва қобилияти харидории захираҳои амонатии онҳо низ кам мешавад. Ҳангоми пастшавии дараҷаи нарх ҳолати баръакс рух медиҳад.
- «Самараи молҳои воридотӣ». Ҳангоми афзоиши нарх дар дохили кишвар тақозо ба молҳои ватанӣ кам шуда ва ба молҳои арзони хориҷӣ зиёд мешавад. Ҳамин тавр, ҳангоми паст шудани дараҷаи нархҳо истеъмолкунандагон қисми зиёдтари молу хизматҳоро метавонанд харидорӣ кунанд ва баръакс, ҳангоми баланд шудани дараҷаи нархҳо онҳо қисмати камтари молу хизматҳоро харидорӣ карда метавонанду халос. Ба гурӯҳи омилҳои ғайринархӣ омилҳои зерин дохил мешаванд:
1. Тағйирот дар хароҷотҳои истеъмолӣ, ки ба даромади
истеъмолкунандагон вобаста аст, яъне агар даромад зиёд шавад,
пас маҷмӯи тақозо низ зиёд мешавад.
2. Тағйирот дар хароҷотҳои маблағгузорӣ, ки бо
зиёдшавии он маҷмӯи тақозо низ зиёд мешавад.
3. Тағйирот дар хароҷотҳои давлатӣ, яъне афзоиши хариди
молу хизматҳо аз тарафи давлат маҷмӯи тақозоро зиёд мекунад.
Дар натиҷаи таъсири омилҳои ғайринархӣ каҷхатаи маҷмӯи тақозо (AD) ба тарафи рост – ҳангоми зиёдшавӣ (AiDi) ва ба тарафи чап – ҳангоми камшавӣ (A2D2) майл мекунад (нақшаи 2).
3.2. Маҷмӯи арза (AS) ва омилҳои ба он таъсиркунанда
Дар баробари маҷмӯи тақозо маҷмӯи арза низ барои шарҳ додани мувозинати умумии низоми иқтисодӣ истифода мешавад.
Маҷмӯи арза (AS) миқдори умумии мол ва хизматҳое мебошад, ки бо нархҳои гуногун ба бозор пешниҳод карда мешаванд.
Бузургии маҷмӯи арза ба бузургии маҷмӯи маҳсулоти миллӣ (МММ) ё бузургии даромади миллӣ (ДМ) андоза карда мешавад. Яъне,
AS=MMM ё АS=ДМ
Маҷмӯи арза, пеш аз ҳама аз дараҷаи нархҳо вобаста мебошад. Нархи баланди молу хизматҳо боиси афзоиши арзаи онҳо мешавад ва баръакс, паст шудани сатҳи нарх ба камшавии арза оварда мерасонад. Маҷмӯи арза дар шакли графикиаш чунин тасвир карда мешавад:
Ҳаҷми истеҳсолот Q
Нақшаи 3. Графики маҷмӯи арза
Ба маҷмӯи арза омилҳои зерин таъсир мерасонанд, ки онҳоро омилҳои ғайринархӣ меноманд:
1. Нархи захираҳо. Афзоиши нархи захираҳо ба зиёдшавии
хароҷотҳои истеҳсолӣ оварда мерасонад, ки дар натиҷаи он
маҷмӯи арза кам мешавад (дар график хати каҷи AS ба тарафи
чап майл мекунад).
- Афзоиши ҳосилнокии меҳнат. Ҳангоми афзоиши ҳосилнокии меҳнат, маҷмӯи арза зиёд мешавад (дар график хати каҷи AS ба тарафи рост майл мекунад).
- Танзими ҳуқуқӣ (андозҳо, субсидияҳо ва ғайраҳо), масалан, ҳангоми паст шудани дараҷаи андозҳо хароҷотҳои истеҳсолӣ кам шуда маҷмӯи арза зиёд мешавад (дар графика хати каҷи AS ба тарафи рост майл мекунад).
Маҷмӯи арза дар график (нақшаи 3) ба тарафи рост (A1S1) зиёд мешавад ва ба тарафи чап (A2S2) кам мешавад.
Вобаста ба вазъи такрористеҳсол дар назарияи иқтисод консепсияҳои гуногуни маҷмӯи арза вуҷуд доранд, ки онҳоро дар шакли графики (нақшаи 4) чунин тасвир намудан мумкин аст:
I – порчаи кейнсионӣ (горизонтали);
II – порчаи фосилавӣ;
III – порчаи классики (вертикали).
Нақшаи 4. Маҷмӯи арза вобаста ба консепсияҳои гуногун I. Дар порчаи горизонтали МММ ба дараҷаи ниҳоии худ нарасидааст. Ин порча нишон медиҳад, ки иқтисодиёт дар ҳолати беҷонӣ (депрессия) қарор дорад ва миқдори зиёди захираҳои иқтисодӣ ҳоло истифода нашудаанд. Дар ин порча таваррум вуҷуд надорад ва ҳаҷми истеҳсолот танҳо дар натиҷаи афзоиши маҷмӯи тақозо зиёд мешавад. Порчаи горизонталиро порчаи «кейнсионӣ» (бо номи иқтисодчии англис Ҷон Мейнард Кейнс) низ меноманд.
II. Дар порчаи фосилавӣ дар як вақт афзоиши нарх ва афзоиши истеҳсолот мушоҳида карда мешавад. Дар ин порча низ иқтисод бо тамоми имкониятҳояш амал намекунад, зеро ки дар ин порча тараққиёти якхелаи соҳаҳои иқтисод вуҷуд дошта наметавонад. Ҷараёни беқурбшавии пулро дар ин ҷо мушоҳида намудан мумкин аст.
III. Дар порчаи вертикали истеҳсолот ба дараҷаи ниҳоии инкишофи худ расидааст, тамоми захираҳо истифода мешаванд ва шуғли пурра вуҷуд дорад. Агар дар ин порча маҷмӯи тақозо зиёд шавад, истеҳсолот онро таъмин карда наметавонад, бинобар ҳамин, дараҷаи нархҳо зиёд мешавад. Ин порчаро порчаи классики (бо номи намояндагони мактаби классики) низ меноманд.
3.3. Назарияи классики ва кейнсионии мувозинати макроиқтисодӣ
Мувозинати макроиқтисодӣ яке аз масъалаҳои асосии назарияи иқтисод ба ҳисоб меравад. Мафҳуми «мувозинати макроиқтисодӣ» чунин интихоберо инъикос менамояд, ки тамоми субъектҳои хоҷагидориро қаноат мекунад. Ин мафҳум дар иқтисодиёт ва сиёсат истифода шуда, баробарӣ ва таносубияти ҷараёнҳои асосии иқтисодиро инъикос мекунад. Ба ҷараёнҳои асосии иқтисодӣ: истеҳсолоту истеъмолот, арзаю тақозо, хароҷотҳои истеҳсолию натиҷаи истеҳсолот ва захираҳою истифодаи онҳо дохил мешаванд. Дар назарияи иқтисодӣ мувозинати назариявӣ, мувозинати ҳақиқӣ ва мувозинати умумиро аз ҳамдигар ҷудо мекунанд.
Мувозинати макроиқтисодии назариявӣ истифодаи устувори захираҳои иқтисодӣ ҳангоми амалӣ намудани тамоми манфиатҳои субъектҳои хоҷагидорӣ мебошад. Барои таъмини чунин мувозинат шартҳои зерин бояд иҷро шаванд:
тамоми фардҳо бояд дар бозор молҳои истеъмолии дилхоҳашонро пайдо намоянд;
тамоми соҳибкорон бояд дар бозор омилҳои истеҳсолоти дилхоҳашонро пайдо намоянд;
тамоми маҳсулоти соли гузашта истеҳсолшуда бояд фурӯхта шавад.
Мувозинати макроиқтисодии ҳақиқӣ мувозинатест, ки дар низоми иқтисодӣ дар шароити рақобати номукаммал, ҳангоми ҷой доштани таъсири омилҳои беруна ба бозор ба вуҷуд меояд.
Сабаби ҷой доштани мувозинати макроиқтисодии ҳақиқӣ дар он аст, ки мувозинати назариявӣ дар ҳаёти воқеӣ кам ба назар мерасад, зеро ки омилҳои гуногун аз қабили бӯҳрони соҳавӣ, таваррум ва ифлосшавии муҳит ба таносубҳо таъсири манфӣ мерасонанд.
Мувозинати умумии макроиқтисодӣ мавҷуд будани мувозинатро дар ҳамаи бозорҳо ифода мекунад. Дар бештари адабиётҳои иқтисодӣ мувозинати макроиқтисодӣ гуфта, мувофиқати маҷмӯи арза (AS) ва маҷмӯи тақозоро (AD) меноманд. Мувозинатро дар се порчаи каҷхатаи маҷмӯи арза муайян намудан мумкин аст (нақшаи 5).
Нақшаи 5. Мувозинати макроиқтисодӣ
Дар порчаи кейнсионӣ мувозинати маҷмӯи арза (AS) ва маҷмӯи тақозо (AD1) ҳангоми P1 (нарх) ва Q1 (ҳаҷми истеҳсолот) ҷой доранд. Афзоиши AD ба афзоиши маҷмӯи маҳсулот (бе афзоиши нарх) оварда мерасонад.
Дар порчаи фосилавӣ мувозинати маҷмӯи арза ва маҷмӯи тақозо ҳангоми Q2 ва нархи мувозинатии Р2: ҷой дорад. Афзоиши AD боиси болоравии нарх ва афзоиши маҳсулот мегардад.
Ҳолати мувозинат дар порчаи классики дар нуқтаи мувофиқати Q3 бо Рз ба вуҷуд меояд, ки ҷой доштани шуғли пурраро нишон медиҳад. Афзоиши AD боиси афзоиши танҳо нарх мешавад, зеро ки ҳаҷми истеҳсолот тағйир намеёбад. Аз лиҳози назариявӣ ба мувозинати макроиқтисодӣ пеш аз ҳама ду омил таъсир мерасонад:
хароҷотҳои давлатӣ;
содироти соф.
Ба афзоиши хароҷотҳои давлатӣ маҷмӯи тақозо зиёд мешавад ва нуқтаи нави мувозинати макроиқтисодӣ ба вуҷуд меояд. Агар содироти соф мусбӣ бошад, пас хароҷотҳои умумӣ зиёд шуда, маҷмӯи тақозо низ зиёд мешавад ва баръакс. Ҳамин тавр, ҳолати мусбӣ ва манфии содироти соф ба нуқтаи мувозинатӣ таъсир карда, нуқтаи нави мувозинати макроиқтисодиро ба вуҷуд меорад.
Дар амалияи ҷамъиятӣ бошад, ба мувозинати макроиқтисодӣ ҳамаи омилҳои маҷмӯи тақозо ва маҷмӯи арза таъсир расонида метавонанд, зеро ки дар натиҷаи таъсири онҳо каҷхатаҳои AD ва AS ба тарафи чап ё ба тарафи рост майл мекунанд.
Источник